Speak polish or die!

Mamy prima aprilis, żarty przygotowane. Więc teraz dość długa, poważna notka na temat ortografii, interpunkcji i wszystkich innych uroków polskiej gramatyki. To nie jest post dla purystów językowych, bo założę się, że Ty też robisz błędy. Ja już z nudów nie poprawiam znajomych, a okazje nadarzają się notorycznie.

Na poczatek parę rodzynków, czyli błędy spotykane najczęściej. Dla utrudnienia formy z błędem są przekreślone, żeby nie szło ich zapamiętać:

WZIĄĆ - wzionc, wziasc, wzionsc, wziąźć.

KTÓRY - ktury

UMIEM - umię

LEPSZY - leprzy

W OGÓLE - wogle, wogóle, wogule

SKĄD - z kont, z kond, zkont, zkąt, skont, skond...

PRÓBUJE - próbóje

NA RAZIE - narazie

TEMPO, ale TĘPY

CHOCIAŻ - chociasz, chociarz

WŁĄCZAĆ - włanczać, włańczać, włonczać

WZIĄĆ - wziąść, wzioń(ś)ć

ZNIENACKA - z nienacka

DWUTYSIĘCZNY, ale DWA TYSIĄCE DZIEWIĄTY - dwutysięczny dziewiąty

ORYGINALNY - orginalny

NUŻ (zwrot 'a nuż') i NÓŻ (sztucieć, element zastawy stołowej)

KUPOWAĆ - kupywać, ale PRZEKUPYWAĆ

SPADAĆ w dół

WRACAĆ SIĘ z powrotem

Z POWROTEM - spowrotem

PRZESZEDŁEM - przeszłem

WYGLĄDA - wyglonda

ZACZĄŁEM, WZIĄŁEM - zaczołem, wziołem

NIENAWIDZIĆ - nie nawidzić, nie nawidzieć

Przykłady można mnożyć. Ja jestem dumny ze znajomości gramatyki, bo czułbym się zażenowany pytając znajomych jak się pisze jakieś słowo. Jeszcze kilkanaście lat temu dysleksja  była rzadkim zjawiskiem, teraz ma ją 40% uczniów, a zasłania się nią znacznie więcej (przypomina mi się tekst: "jestem zmęczony i dlatego robię błędy" - taaa :). Dysleksja czy też dysortografia, nawet stwierdzona, powinna być leczona. A najczęściej dzisiejsza młodzież gimnazjalna i postgimnazjalna uważa, że ten papierek załatwia wszystko. Pewnie niejedna osoba potwierdzi, że traktowanie osób z dysleksją w szkole jest nie fair w stosunku do reszty uczniów. Też w swojej klasie to przechodziłem (jakoś do ósmej klasy nikt nie miał problemów, dziwne), aż się zmieniła nauczycielka.Ta, na prośbę dyslektyków o ulgi z racji schorzenia, zleciła im dodatkowe zadania do robienia. Nagle dysleksja się skończyła, a zadania robiła jedna osoba, co zresztą zaowocowało poprawą ortografii. Teraz małe FAQ dla pewności w pisaniu :)

Ad 1 czy ad. 1 ? 
Słowa ad używa się w tekstach pisanych jako odsyłacza do punktów wyżej podanego planu, np.: 
1. Sprawy finansowe. 
2. Sprawy kadrowe 
3. Wnioski 
Ad 1 (...) 
Ad 2 (...) 
Po słowie ad nie stawia się kropki, gdyż nie jest ono skrótem, lecz łacińskim słowem o znaczeniu 'do'. 

Czy poprawne jest sformułowanie adres zamieszkania? 
Sformułowanie to jest nielogiczne, a co za tym idzie również niepoprawne. Najczęściej używane jest w kwestionariuszach urzędowych, gdzie powinno być zastąpione sformułowaniem miejsce zamieszkania albo adres - stały, tymczasowy. 

Bez dania racji czy bez zdania racji? 
Poprawna forma brzmi bez dania racji. Błąd w jego pisowni wynika z niepoprawnej wymowy. Wątpliwości rozwiewają się, gdy przywołamy znaczenie tego wyrażenia - zrobić coś bez dania racji, to zrobić coś bez powodu, a przynajmniej bez jego podania. 

Biznesmen ale businesswoman. 
Słowo businessman uległo spolszczeniu i zwykle jest pisane biznesmen. Dopuszczalna jest jednak podwójna pisownia. Businesswoman, nowsze zapożyczenie, należy pisać jeszcze zgodnie z oryginałem. W dalszym ciągu bowiem słowo to traktuje się jako cytat z angielskiego, a nie jako wyraz przyswojony w naszym języku. 

Brać się do czego czy za co? 
W języku potocznym częściej używane są wyrażenia z przyimkiem za, ponieważ odbiera się je jako bardziej ekspresywne. Wyrażenia te rażą jednak w języku oficjalnym, dlatego lepiej ich wówczas unikać.   

Kiedy można używać zaimka co? 
Jedynie w języku potocznym można używać zaimka co zamiast innych, wyspecjalizowanych w swojej funkcji zaimków względnych: kto, który, jaki, ile. Zdanie: Znam kogoś, co to zrobi, dopuszczalne jest w języku potocznym, w oficjalnym zaś powinno brzmieć: Znam kogoś, kto to zrobi. 

Co dzień, codziennie. 
Co dzień, na co dzień, co dnia piszemy rozdzielnie, łącznie zaś piszemy codziennie, codzienny. Zasada ta odnosi się również do pisowni co tydzień, co miesiąc, co rok i cotygodniowo, comiesięcznie, corocznie. 

W cudzysłowie czy w cudzysłowiu? 
Poprawna forma miejscownika, to w cudzysłowie. Rzeczownik ten odmieniamy tak jak rów, a więc: rowu/cudzysłowu, rowowi/cudzysłowowi, rowem/cudzysłowem, w rowie/ w cudzysłowie. 

Do siego roku czy dosiego roku? 
W tych popularnych życzeniach noworocznych często popełniamy błąd. Pisownia do siego roku wynika z faktu, iż w wyrażeniu tym zachowała się forma dawnego zaimka si. Do siego roku znaczyło dosłownie 'do tego następnego roku'. Fakt, iż dzisiaj życzenia te są właściwie niezrozumiałe sprawia, że zapisujemy je w bezsensowny sposób. 

Kiedy piszemy dr a kiedy dr.? 
Kropka po skrócie oznacza opuszczenie ostatnich liter formy skracanej. Piszemy zatem dr Kowalski ale dr. Kowalskiego. W liczbie mnogiej skróty dr i mgr można podwajać, co jest wygodne, jeśli lista nazwisk jest długa, np. Głosowali dr dr Kowalski, Nowak i Zawadzki. Możemy też napisać: Głosowali drowie: Kowalski, Nowak i Zawadzki, ale ta pisownia jest rzadziej stosowana. 

Ds. czy d/s? 
Obie postaci skrótów wyrażenia do spraw są poprawne. W skrótach polskich powinno się unikać znaków nieliterowych, dlatego zalecana jest pisownia ds. Podobnie jest w przypadku wyrażenia wyżej wymieniony. 

Dni i dnie. 
W liczbie mnogiej występują dwie formy oboczne, dni i dnie, jednak z liczebnikami używa się tylko pierwszej (dwa dni). Miejscownik liczby pojedynczej brzmi dniu. W stylu starannym, urzędowym nie należy używać sformułowania na dniach, można je zastąpić słowem wkrótce, można także powiedzieć w tych dniach, lada dzień lub w najbliższym czasie. 

Ilość, liczba. 
Wyrazowi ilość towarzyszy rzeczownik niepoliczalny, nie używany z liczebnikiem, np. ilość powietrza. Używa się go również wtedy, gdy chodzi o liczbę bardzo dużą, np. nieopisana ilość wrażeń. Wyraz liczba łączy się zaś tylko z rzeczownikami policzalnymi, np. liczba pasażerów. 

Mnie/mi, ciebie/cię, tobie/ci, jego/go, jemu/mu, siebie/się. 
W odmianie zaimków ja, ty, on, się występują formy akcentowane: mnie, ciebie, tobie, jego, jemu, siebie oraz nie akcentowane: mi, cię, ci, go, mu, się. Form akcentowanych używa się tylko wówczas, gdy zachodzi potrzeba położenia na nie nacisku, a także wtedy, kiedy zaimek znajduje się na początku zdania. W innych przypadkach należy stosować formy nie akcentowane zaimków. 

Czy wyrażenie iść po najmniejszej linii oporu jest poprawne? 
Mimo, iż jest to najczęściej używana forma tego wyrażenia, nie jest ona poprawna. Właściwa postać, to: iść po linii najmniejszego oporu. Tylko w takiej formie wyrażenie to notowane jest przez słowniki. 

Na dziś, na dzień dzisiejszy, w dniu dzisiejszym. 
Sformułowania typu w dniu wczorajszym, na dzień dzisiejszy uważane są za znamiona wyższego stylu. W rzeczywistości, te urzędowe konstrukcje niedobrze brzmią wtedy, gdy mówimy o rzeczach codziennych, rażą także w sytuacji oficjalnej. Dlatego słowniki poprawnościowe zalecają używanie prostszych sformułowań. 

Na pewno, ale naprawdę. 
Podobieństwo tych wyrażeń sprawia, że często są błędnie pisane. Niestety ich pisowni nie towarzyszy reguła, którą w razie wątpliwości można sobie przypomnieć. Oprócz naprawdę, łączną pisownie mają jeszcze wyrazy: doprawdy, wprawdzie, zapewne i zaprawdę. 

Czy można używać wyrażenia okres czasu? 
Używać oczywiście można, ale rzadko stosowane jest ono zasadnie. Prawie zawsze jest pleonazmem (konstrukcja, której składniki powtarzają tę samą treść) i powinno być zastąpione albo słowem okres, albo słowem czas. W języku potocznym rozpowszechnione są również wyrażenia typu rok czasu, tydzień czasu. Konstrukcje te są niepoprawne, bowiem rzeczowniki takie jak rok, miesiąc czy tydzień zawsze odnoszą się do czasu. Umieszczanie koło nich słowa czas jest zbyteczne. 

Czy powiedzenie na przestrzeni roku jest poprawne? 
Wyrażenie na przestrzeni używane jest w utartych powiedzeniach: na przestrzeni wieków i na przestrzeni dziejów, i tak naprawdę do tych dwóch związków wyrazowych powinno się ograniczać. Im krótszy czas, o którym mowa, łączenie jego nazwy z wyrażeniem na przestrzeni bardziej razi. 

Półgodzina, pół godziny. 
Konstrukcje przed pół godziną i po pół godzinie, są błędne. Powyższe zdanie powinno brzmieć: Przyszedłem przed półgodziną lub Przyszedłem przed pół godziny. Tylko takie zapisy uznawane są za poprawne. 

Przypadek czy wypadek. 
Często używamy tych słów wymiennie zapominając, że słowo przypadek podkreśla losowość, nieznaną przyczynę zdarzenia, wypadek zaś jest na ogół jakoś umotywowany. W wyniku błędnego stosowania tych słów, słyszymy na przykład, że Zdarzają się przypadki podpaleń lasów. Można oczywiście mówić w najlepszym wypadku lub w najlepszym przypadku, w wypadku zatrucia lub w przypadku zatrucia, należy jednak pamiętać, że wyrażenie na wszelki wypadek jest jedyną poprawną formą. 

Jak odczytujemy i zapisujemy daty? 
Przy odczytywaniu daty, nazwa miesiąca powinna występować w dopełniaczu. Powiemy więc: Pierwszy stycznia przypadł w sobotę, Dziś jest dziewiąty kwietnia. Przy wyborze liczebnika porządkowego oznaczającego dzień miesiąca, żeby ustrzec się błędu, najlepiej dodawać w myśli słowo dzień: przyjechać (dnia) piątego lipca, wrócić po (dniu) piątym lipca.

Zwyczaj zapisywania daty obowiązujący w języku polskim: 
- na pierwszym miejscu znajduje się oznaczenie dnia, na drugim miesiąca, a na trzecim - roku; 
- dzień i rok oznaczone są cyframi arabskimi; 
- miesiąc zapisujemy cyframi arabskimi, rzymskimi lub słowami; 
- jeżeli miesiąc jest oznaczony cyframi arabskimi, stawiamy po nich kropkę; ten sam znak umieszczamy po cyfrze oznaczającej dzień; 
- jeżeli miesiąc jest oznaczony cyframi rzymskimi, nie piszemy kropki ani po nich, ani po poprzedzających go cyfrach arabskich. 

Czy sformułowanie w miesiącu sierpniu jest poprawne? 
Powyższe sformułowanie jest oczywiście niepoprawne. Sierpień to tylko nazwa miesiąca, dlatego dodawanie przed tym słowem wyrazu miesiąc jest zbyteczne.

Tę książkę czy tą książkę? 
Użycie formy tą w bierniku liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego (tą książkę) jest dopuszczalne tylko w języku mówionym. W języku pisanym jedyną poprawną formą jest tę książkę. 

W każdym razie czy w każdym bądź razie? 
Powiedzenie w każdym bądź razie jest niepoprawne, choć dopuszczalne w języku mówionym. Zawiera przemieszane składniki dwóch innych zwrotów: w każdym razie i bądź co bądź. 

Jak należy powiedzieć: przekonujący dowód czy przekonywujący dowód? 
Należy powiedzieć: przekonujący dowód, albo używając starszej formy: przekonywający dowód. Forma przekonywujący, używana niestety najchętniej, jest niepoprawną mieszanką obu form zalecanych. 

Wrocławowi czy Wrocławiowi? 
Wrocław ma odmianę miękkotematową: Wrocław, Wrocławia, Wrocławiowi, Wrocław, Wrocławiem, o Wrocławiu. Tak samo odmieniają się m.in.: Bytom, Radom, Oświęcim, Okocim, Zakroczym, Jarosław.

Warto umieć ortografię. Jak często powtarzam: pisanie z błędami to jak podawanie na powitanie obsmarkanej ręki i brak poszanowania rozmówcy.